Portret Adama Mickiewicza, pędzla Walentego Wańkowicza, 1828, olej, płótno, 143 x 116, zbiory Muzeum Literatury, nr inw. ML K.818
Olejny portret Adama Mickiewicza pędzla Walentego Wańkowicza namalowany został na przełomie 1827 i 1828 roku w Petersburgu. Pod koniec grudnia 1827 r. Mikołaj Malinowski odnotował, że w pracowni artysty widział „(…)niepospolity obraz przedstawiający Mickiewicza.” Ukazany na tle skalistego krajobrazu i niespokojnego nieba, Mickiewicz przedstawiony został jako poeta romantyczny, z głową wspartą na dłoni, oparty o skałę, w wielbłądziej burce zarzuconej na ramiona. Wizerunek dopełnia leżąca obok poety lira. Zofia Ciechanowska słusznie dostrzega w portrecie wpływ twórczości wybitnego malarza rosyjskiego, nienależącego do grona profesorów Akademii Oresta A. Kiprienskiego, który w czasie pobytu Wańkowicza w Petersburgu jako jeden z pierwszych w tym środowisku wprowadził elementy portretów romantycznych.
Skojarzenie wizerunku poety z pierwszym wersem sonetu Ajudah, wydaje się być oczywiste: „Lubię poglądać wsparty na Judahu skale”. Używany powszechnie tytuł obrazu, nadany został przez publiczność, tytuł autorski brzmiał Portret Adama Mickiewicza. Przywołanie znanych powszechnie wówczas w środowisku polskim, wydanych w 1826 r., Sonetów krymskich wydaje się być zgodne z intencją Wańkowicza.
Obraz ten zyskawszy ogromne uznanie powielony został w kilku replikach autorskich (nieustalona jest dotychczas ich liczba) oraz kopiach, a także wielokrotnie powielany w grafice. Pierwszą litograficzną wersję, ukazującą jedynie głowę, sporządził sam Wańkowicz już w czerwcu 1828 roku. Została ona użyta m.in. w oprawie nielicznych egzemplarzy drugiego wydania Poezyj. Niedługo później wykonał on również pełną wersję litograficzną portretu. Olejny pierwowzór został pokazany w 1828 r. na wystawie Akademii Sztuk Pięknych i zwrócił powszechną uwagę publiczności. Obraz oddany został później przez Wańkowicza na loterię, gdzie wygrał go hrabia Borch. Zakupiony przez Spasowicza, dzięki zapisowi trafił do Muzeum Mickiewicza w Paryżu.
Dwa najlepsze egzemplarze o zbliżonych rozmiarach znajdują się w Bibliotece Polskiej w Paryżu oraz Muzeum Literatury im Adama Mickiewicza w Warszawie. O pierwszeństwie obrazu paryskiego świadczyłby zapis Spasowicza, zaś warszawskiego inskrypcja na odwrocie. Wyjaśnienie, który obiekt jest pierwowzorem, który zaś genialną repliką wymaga dalszych badań. Inskrypcja na rewersie portretu należącego do Muzeum Literatury ma prawdopodobnie związek z prowadzonymi na przełomie 1827 i 1828 r. - w tym samym czasie, w którym Mickiewicz pozował Wańkowiczowi - końcowymi pracami nad pierwszym wydaniem Konrada Wallenroda.
Walenty Wańkowicz, wybitny uczeń Jana Rustema w Akademii Wileńskiej. Jako stypendysta w roku 1824 zaczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Adama Mickiewicza poznał jeszcze podczas pobytu w Wilnie. Pierwsze wizerunki poety, powstałe już w latach 1821-1823, wyszły właśnie spod jego ręki.
